بررسی دلایل اجتماعی حاشیه‌نشینی در مشهد

«نسیم» - شب آرام آرام از راه می‌رسد و من در حاشیه شهر از خانه‌هایی عبور می‌کنم که هرکدام به امید روشنایی فردای چراغ خانه، چراغ سقف بالای سرشان را خاموش می‌کنند، اما اگر فردا با یک باد و باران چراغ خانه‌شان روشن نشد یا اگر مادر خانه مریض شد و به بیمارستان نرسید و یا اگر خانه‌ای آتش گرفت و آتش‌نشانی نتوانست خدمت رسانی کند... آنها به دلیل حاشیه نشین بودند و به حاشیه رانده شدن شاید امیدشان نا امید شود.

 

پدری که در حاشیه شهر همراه خانواده خود زندگی می‌کند، مانند من و تو، حق زندگی دارد. شرایط آن‌ طور ایجاب کرده که او یک چهاردیواری اما نه امن و قانونی، برای خود و خانوده‌اش بسازد. او هم مثل تو و من، سرما و گرما را احساس می‌کند، اما تحمل سختی‌ها برای او آسان‌تر است، چون به چیزی که دارد قانع است. او هم دوست دارد از بهترین امکانات شهری بهره‌مند شود. او هم دوست دارد برای یک بار هم که شده در کمال آرامش در شهر زندگی کند و نگاه شهروند درجه چندم به او نشود. کاش‌، برنامه‌ریزان شهری، با درک نیازها و دلایل مهاجرت مردم از روستاها و شهرهای‌کوچک به حاشیه‌شهر، نگاهی دقیق‌تر و منطقی‌تر داشته باشند، کمبودهایشان را شناسایی شود تا در راستای رفع این چالش جدی، چاره‌ای اندیشیده شود.

 

خانه‌های خالی؛ مردم سرگردان در حاشیه

رشد سکونتگاه‌های غیررسمی و ناتوانی حاشیه نشینان در تامین مسکن مناسب در نقطه‌ای از شهر در حالی است که بنابر آخرین آمار موجود بیش از یک میلیون و ۶۶۶ هزار واحد مسکن خالی از سکنه در کشور وجود دارد که صاحبان آن به امید افزایش قیمت اجاره یا خرید از فروش یا اجاره آن ممانعت می‌کنند. این در حالی است که اگر نیمی از این واحدهای مسکونی یعنی 800 هزار واحد برای فروش یا اجاره در اختیار مردم قرار بگیرد، به طور حتم، می‌تواند بر کاهش قیمت و پاسخگویی به نیاز مسکن جامعه تاثیرگذار باشد. در همین رابطه نیز، مجلس شورای اسلامی به تازگی قانونی را برای وضع مالیات بر واحدهای مسکونی بلااستفاده وضع کرده است. قانونی که به اعتقاد بسیاری از کارشناسان نمی‌تواند چندان موثر باشد چرا که اغلب افراد برای تامین منافع مالی خود با دور زدن قانون سعی در فرار از پرداخت مالیات و حفظ واحدهای مسکونی دارند. تحت این شرایط، شاید یکی از بهترین راه‌ها برای سامان بخشیدن به وضعیت حاشیه نشینان و رهایی آنان از سکونتگاه‌های غیر رسمی دخالت مستقیم دولت در قالب ساخت مسکن‌های اجتماعی و پرداخت یارانه اجاره مسکن به این افراد باشد. تجربه‌ای که در بسیاری از کشورهای دنیا با نتایج مطلوب همراه بوده است.

 

حاشیه نشینی معضلی است خود ساخته، که با بی برنامگی، بی‌عدالتی و عدم توجه به کرامت انسانی در جامعه امروز ایجاد شده است. در این گزارش سعی در تحلیل و بررسی این پدیده شهری داریم، پدیده‌ای که هرکدام از نهادهای حاکمیتی و برنامه‌ریز بخشی از بار ایجاد آن را به دوش می‌کشند اما در عمل هرکدام دیگری را در ایجاد آن مقصر می‌دانند. این گزارش بر آن است تا علل این پدیده را که امروز تبدیل به معزل شده است تحلیل و بررسی نموده و همچنین راهکارهای مناسب با نگرشی مبتنی بر عدالت اجتماعی که در جهت رفع این معزل ارائه شد بررسی کند.

 

ثبت یک سوم از جمعیت شهر مشهد به صورت حاشیه‌نشین ما را به این امر می‌رساند که شهر مشهد بیشترین جمعیت حاشیه‌نشین کشور را دارد. البته حاشیه‌نشینی در دیگر شهرهای خراسان رضوی نیز وجود دارد از جمله سبزوار، تربت حیدریه و نیشابور که بعد از مشهد به ترتیب بیشترین حاشیه‌نشین را در استان دارند و رتبه های 22، 33 و 35 حاشیه نشینی کشور را به خود اختصاص داده‌اند.

 

*مشکل حاشیه شهر تنها از مسیر شورا قابل حل نیست بلکه دولت باید در این راستا قدم بردارد/ حاشیه‌نشینی حاصل سیاست‌های غلط دولت‌ها است

سید جلال فیاضی، عضو شورای شهر مشهد در گفتگو با «نسیم» گفت: باید به مسئله حاشیه شهر ریشه‌ای نگاه کنیم. این پدیده حاصل سیاست‌های غلط دولت‌های مختلف بوده است، در آغاز پیروزی انقلاب 30 درصد مردم در شهرها و 70 درصد در روستاها زندگی می‌کردند اما سیاست‌های نادرست و عدم ایجاد اشتغال در روستاها سبب مهاجرت شده است و در کنار آن حاشیه نشینی به وجود آمده که مشهد در این میان بیشترین سهم را دارد به طوری که متوسط حاشیه‌نشینی در کلانشهرها 16 درصد جمعیت است اما مشهد، 30 درصد جمعیت حاشیه نشین دارد.

 

وی بیان کرد: مشکلات حاشیه نشینی کالبدی است، چرا که زمین‌هایی که ساخته شده، بدون طرح تفضیلی است و افرادی زمین‌خوار و سودجو اقدام به فروش این زمین‌ها کرده‌اند، بنابراین تقسیم بندی مناسبی ندارد به طوری که در این مناطق پیش‌بینی معابر، خیابان، شبکه فاضلاب نشده است و کوچه‌های باریک و ناهمسان این مناطق گاهی سبب بروز مشکلات می‌شود به طوری که کار برای ارائه خدمات بسیار سخت می‌شود.

 

فیاضی افزود: اولین و مهم‌ترین مشکل حاشیه نشینی مسائل کالبدی و زیرساختی است که باید اصلاح شود. در شورای سوم مناطق حاشیه نشین به محدوده شهر ملحق شدند به طوری که در حال حاضر در قوانین شهری حاشیه نشینی نداریم اما این موضوع مسئله را حل نکرده است و شورای سوم تنها صورت‌مسئله حاشیه نشینی را پاک کرده چرا که داستان حاشیه نشینی کالبدی است و تا این معضل همراه باشد نمی‌توان امکانات و خدمات را به بدنه این مناطق تزریق کرد.

 

این فعال رسانه‌ای با اشاره به برنامه پنجم توسعه بیان کرد: در این برنامه دولت مکلف شده است زیر ساخت‌های عبور از حاشیه نشینی را فراهم کند اما با وجود اینکه تنها یک سال و نیم از زمان این برنامه باقی مانده، هنوز هیچ اقدامی در این راستا صورت نگرفته به طوری که در سفر دوم احمدی‌نژاد به مشهد، طی بازدیدی که از این مناطق صورت گرفت، دستور داده شده 50 هزار هکتار زمین به این موضوع اختصاص داده شود تا 15 هزار خانه ساخته شود تا در دیگر مناطق حاشیه شهر اصلاح ساختار صورت بگیرد اما متاسفانه این موضوع بعدها از سوی دولت تامین نشد.

 

وی عنوان کرد: مشکل حاشیه شهر تنها از مسیر شورا قابل حل نیست بلکه دولت باید در این راستا قدم بردارد. شورای شهر با تشکیل کمیسیون نسبت به اجرای این تکلیف قدم برداشته است اما صرف ارائه خدمات و تقسیمات منطقه‌ای مشکل حاشیه نشینی را حل نمی‌کند.

 

*مهم‌ترین علل حاشیه نشینی در مشهد مهاجرپذیری و انعطافی است که در این چندسال اخیر شهرداری به مردم داشته است

فهیمه ظریف کارشناس شهرسازی نیز در گفتگو با «نسیم» گفت: مهم‌ترین علل حاشیه نشینی در مشهد مهاجرپذیری و انعطافی است که در این چندسال اخیر شهرداری به مردم داشته است و با وجود مهاجرت‌هایی که به مشهد صورت می‌گیرد بناهایی در حواشی مشهد ایجاد شده که از نظر قانونی و شهری تعریفی ندارند اما با توجه به انعطافی که شهرداری داشته این بخش‌ها ادعای شهرنشینی دارند در حالی که هر شهری، دارای تقسیمات منطقه‌‎ای و طرح تفضیلی است.

 

وی گفت: با توجه به تخصص‌هایی که اعضای شورای شهر در زمینه برنامه‌ریزی شهری دارند می‌توان امیدوار بود که معضلات و مشکلات حاشیه نشینی با پایش و نظارت همه دستگاه‌های متولی صورت بگیرد.

*راهکاراصلی بازنگری در نظام برنامه‌ریزی مدیریت شهری است

یک جامعه‌شناس شهری با تشریح دلایل شکل‌گیری حاشیه نشینی در کشور می‌گوید: برخلاف تصور رایج، حاشیه‌نشینی بیش از آنکه محصول مهاجرت روستاییان به شهر باشد از سرریز شدن جمعیت شهرها و ناتوانی مردم از تهیه مسکن در شهر ناشی می‌شود.

 

نادیا فلاح در ادامه عنوان می‌کند: به اعتقاد من، ضوابط و مقررات دست و پاگیر و ناکارآمدی مدیریت شهری، مردم را از شهر‌ها می‌راند و به سمت حاشیه سوق می‌دهد. از این رو، راهکار اصلی برای مشکل حاشیه نشینی، بازنگری در نظام‌های برنامه‌ریزی و شکل‌گیری مدیریت شهری اصولی است.

 

 وی تصریح می‌کند: تجربه بسیاری از کشورها نشان داده است که ساخت مسکن‌های اجتماعی که از سوی دولت‌ها برای اقشار کم‌درآمد ایجاد می‌شود یکی از راهکارهای مناسب برای حل این مشکل است. البته من امیدی به موفقیت‌آمیز بودن اجرای این طرح ندارم چرا که شکل‌گیری حاشیه نشینی جدا از نظام اقتصادی کشور نیست، در جامعه‌ای که با مشکلات اقتصادی رو به رو است، رفع مشکلات حاشیه‌نشینی به راحتی امکان‌پذیر نیست.

 

*مشهد به عنوان دومین کلان‌شهر کشور یک میلیون جمعیت حاشیه‌نشین دارد

رئیس انجمن مددکاران ایران نیز در گفتگو با «نسیم» با اشاره به وضعیت سکونت‌گاه‌های غیر رسمی، اظهار کرد: شاید مهم‌ترین ویژگی سکونت‌گاه‌های غیررسمی فقدان امکانات بهداشتی و آموزشی حداقلی برای ساکنان باشد. ضمن اینکه اکثر مردم این مناطق با تفاوت‌های فرهنگی عمیق در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند و خود این مساله این منطقه را آبستن حوادث می‌کند.

 

حسن موسوی چلک در ادامه بیان کرد: مشکل ما در بحث سکونتگاه‌های غیر رسمی همواره نگاه موجود است. نمونه این مورد را در رفتار دولت با خاک‌سفید می‌بینیم. به اعتقاد من، با توجه به گستره این آسیب اجتماعی ضروری است تا با دوری از نگاه تخریبی، اقداماتی به منظور توانمندسازی این اماکن صورت بگیرد.

 

آنچه در مورد اسکان غیررسمی یا حاشیه‌نشینی اهمیت دارد مهاجرت بر اثر فقر است. مهاجران فقیر از مهارت‌های مورد نیاز جامعه شهری بی‌بهره‌ هستند، میزان سواد پایینی دارند، منابع مالی زیادی را در اختیار ندارند و به همین علت جذب بخش غیررسمی شهرها در اشتغال و سکونت می‌شوند. با توجه به جمعیت هفت میلیاردی کره‌زمین به این نتیجه می‌رسیم که از هر هفت نفر یک نفر در حاشیه شهرها زندگی می‌کند اما این موضوع در شهر مشهد بسیار تاسف‌بارتر است و در بزرگترین کلانشهر مذهبی جهان که عنوان پایتخت معنوی ایران و همچنین دومین کلانشهر کشور را نیز یدک می‌کشد به ازای هر 3 نفر یک نفر حاشیه‌نشین وجود دارد به طوری که از جمعیت نزدیک به 3 میلیون نفر بیش از یک میلیون نفر آن حاشیه‌نشین هستند.

 

*حاشیه‌نشینی مشهد ناشی از الحاق غیر کارشناسانه روستاها به شهر است

اصغر حاتمی کارشناس شهری در ارتباط با موضوع حاشیه شهر مشهد اظهار کرد: مشهد مقدس امروز بیش از یک میلیون نفر حاشیه‌نشین دارد که ناشی از الحاق بدون کارشناسی روستاها به شهر است. علت اصلی افزایش حاشیه شهر مشهد نگاه غیر کارشناسانه به موضوع تقسیمات کشوری و شهرسازی در سال‌های گذشته است و این حاشیه‌نشینی ناشی از الحاق بدون کارشناسی روستاها به شهر، قبل از ایجاد زیرساخت‌ها است و در این میان مهاجرت اتباع خارجی نیز مزید بر علت شده است.

 

امروز حاشیه شهر مشهد نه تنها در این شهر یا استان خراسان‌رضوی بلکه در کشور به یک گفتمان ملی تبدیل شده و کمتر کسی است که در این زمینه اطلاعات کافی نداشته باشد و دلیل این مطالبه‌گری را نیز باید اقدامات شهرداری مشهد و نمایندگان مشهد دانست زیرا آنها بعد از دعوت از مقامات عالی رتبه کشور برنامه‌ای برای بازدید از مناطق حاشیه شهر داشتند که در نهایت در سفر اخیر رئیس جمهور نیز بحث حاشیه شهر با مصوبه‌ای همراه بود.

 

البته نگاه و توجه به حاشیه شهر را مردم این منطقه باید مدیون شورای چهارم شهر مشهد باشند زیرا شعار این شورا از همان ابتدا ساماندهی حاشیه شهر بود و در این راستا کمیسیون حاشیه شهر را نیز تشکیل دادند و همچنین امروز 50 درصد از بودجه عمرانی و فضای سبز شهرداری مشهد در مناطق حاشیه شهر هزینه می‌شود که خود این نکته حائز اهمیت است که در نهایت این توجه سبب مصوبه دولتی در این خصوص شد.

 

*بیش از یک سوم شهروندان مشهدی در حاشیه شهر زندگی می‌کنند

اینکه چرا مشهد دارای بیش از یک میلیون حاشیه‌نشین است سئوال مهمی است اما با نگاهی علمی نسبت به افزایش حاشیه‌نشینی در شهرهای جهان می‌توان تا حدودی به جواب نزدیک شد. یکی از دلایل اصلی حاشیه‌نشینی مهاجرت گسترده از روستاها و شهرهای کوچک است و به دلیل اینکه زندگی در کلانشهرها هزینه خاص خود را دارد این افراد در حاشیه این شهرها و در سکونت‌گاه‌های غیر رسمی سکنی می‌گزینند و همچنین یکی دیگر از دلایل، نبود شغل در روستاها و شهرهای کوچک است و دلیل دیگر الحاق روستاها به شهرهای بزرگ است.

 

در کلانشهر مشهد موضوع کمی متفاوت است به طوری که علاوه بر موارد فوق افزایش حاشیه‌نشینی، شهر مشهد با حضور اتباع بیگانه در این مناطق نیز همراه است. آیت‌الله علم‌الهدی امام جمعه مشهد خطر این اتباع را گوشزد کرده بودند و بر این اساس اعضای کمیسیون امنیت ملی مجلس در استانداری خراسان‌رضوی جلسه‌ای تشکیل دادند و بر ساماندهی این اتباع تاکید کردند.