مقدمه ای بر تحلیل «برجام»

به یک روایت دیروز روز پایان 12 سال پرونده هسته ای ایران بود. حداقل مذاکره کنندگان به ما گفته اند که چنین خواهد بود. برای من  که در این مدت، حتی یک روز از موضوع هسته ای فارغ نبوده ام، این روز بسیار مهم است. همین که یک نقطه پایان بر این پرونده حجیم گذاشته شود و بتوان انرژی هایی را که تاکنون صرف این موضوع شده، در موضوعاتی دیگر صرف کرد، خود موهبتی مهم و مبارک است. این نقطه پایان، برجام نامیده شده است. یک برنامه جامع برای اقدام مشترک میان ایران و 1+5 که با ضمائم آن بیش از 150 صفحه است. زمانی کم و بیش طولانی لازم است تا همه ابعاد این متن روشن شود و بتوان درباره آن یک داوری بدون ابهام به دست داد. اما به اجمال این نکته را می توان گفت که استراتژی ویژه مذاکراتی رهبر معظم انقلاب اسلامی به تولید یک متن متوزان منجر شده است. به این سبب، بی گمان بر ما فرض است که کوشش تیم مذاکره کننده را ارج بنهیم و به آنها خدا وقت بگوییم.

 

دوم- همچنانکه سابقه چنین معاهداتی نشان می دهد –البته نمونه های مشابه برای برجام بسیار اندک است- چالش بزرگ اینگونه متون حین اجرا نمایان می شود. به طور کلاسیک این تلقی وجود دارد که اجرای این قبیل توافقات بسیار دشوارتر از تنظیم و امضای آنهاست، بویژه اگر با طرفی چون امریکا مواجه باشیم که تقریبا حتی یک نمونه قابل ذکر از آنچه بتوان آن را عمل به تعهدات بین المللی نامید در کارنامه آن وجود ندارد. مهم تر از این، خوب یا بد بودن چنین متونی نیز نه روی کاغد بلکه در عمل مشخص می شود. بنابراین تا زمانی که نوبت به اجرا برسد باید خویشتن دار بود.

 

سوم- گذار از توافقات ژنو و لوزان –که بی گمان مصداق توافق بد بودند- به برجام، -که در نگاه اول توافقی متوازن است- به سادگی رخ نداده است. این گذار محصول یک طراحی بسیار پیچیده در اموری چون چانه زنی، راهبردگذاری مذاکراتی، مدیریت بده- بستان، ترسیم خطوط قرمز، مدیریت فضای نقد، لابی های چند لایه و دیپلماسی عمومی بوده که جملگی توسط رهبر بصیر انقلاب اسلامی اعمال شده است. این مدیریت، لااقل در یک هفته گذشته از جنس «ورود به جزئیات» بوه است. واقعیت این است که اگر مسیر توافق های ژنو ولوزان به حال خود رها می شد، این مدیریت اعمال نمی گشت، و انتقاد مصلحانه در دستور کار نخبگان قرار نمی گرفت، برجام شانس چندانی برای تبدیل شدن به یک توافق متوازن نداشت. در فرصتی دیگر جزئیات این موضوع را که چگونه این اصلاحات راهبردی و مداخلات تکنیکال، سرنوشت برجام را تغییر داد سخن خواهیم گفت.

 

چهارم- آنچه رخ داده یک بده بستان است. امور مهمی واگذار شده و البته امتیازهای مهمی هم به دست آمده است. همچنانکه آقای ظریف خود زمانی پیش از این گفته است این چیزی نیست که بنا باشد برای آن سوت و کف زده شود. جامعه بسیار زودتر از آنچه برخی می پندارند از هیجان ناشی از اعلان توافق خارج شده و بر دستاوردهای ملموس آن متمرکز خواهد شد. توقعات از توافق هسته ای در ماه های گذشته به نحو غیر واقعی بالا برده شده و اکنون زمان آن است که همه انرژی ها بر تامین یا مدیریت این توقعات متمرکز شود. این حق رهبر معظم انقلاب اسلامی و ملت شریف ایران است که در ازای انعطافی که در واگذاری بخشی از حقوق هسته ای خود انجام داده اند، ببینند که دولت نیز اولویت های خود را بر اولویت های مردم منطبق کرده و بر ترجمه توافق به رفاه تمرکز نموده است. دوران پسا توافق، دوران مسئولیت پذیری، سخت کوشی و قدرشناسی است. این دوران هم اکنون آغاز شده و خیلی زود ماه عسل خویش را سپری خواهد کرد.

 

پنجم- و واپسین نکته اینکه درباره هدف های امریکا در دوران پسا توافق نباید ساده اندیش بود و به برنامه ای که برای اثرگذاری بر محیط های سیاست داخلی، هسته ای، امنیت ملی و منطقه ای طراحی و اجرای برخی از آنها را هم آغاز کرده، بی توجهی کرد. اهداف امریکا در مرحله پساتوافق لزوما همان چیزهایی نیست که در متن برجام نوشته شده یا ظاهرا به نظر می رسد. چالش راهبردی اکنون این است که برجام و سرمایه های سیاسی و اجتماعی ناشی از اجرای آن در مسیر کدام هدف هزینه خواهد شد؟ نهایی شدن برجام محصول یک سلسله محاسبات استراتژیک است؛ هم در ایران و هم در امریکا. در طرف ایرانی شاید یک استراتژی مذاکراتی متفاوت، می توانست متنی متفاوت هم خلق کند. بحث درباره استراتژی مذاکراتی تیم ایرانی و بدیل های آن فعلا اولویت ما نیست. اما درباره آنچه امریکایی ها در سردارند باید به اندزه کافی وقت گذاشت و اندیشید. امریکا می خواهد برجام را سکویی برای پرش به سمت کدام اهداف کند؟ این سوال خصوصا در شرایطی اهمیت می یابد که توجه کنیم به دلایل متنوع امریکا چاره ای جز توافق با ایران نداشت و گزینه های غیر دیپلماتیک آن بسیار محدودتر و ناکارآمد از چیزی بود که ادعا می کرد. اساسا یکی از مهم ترین عواملی که به حصول توازن نسبی در متن برجام انجامیده، همین خالی بودن دست امریکا، نیاز آن به توافق و هوشمندی مذاکراتی در استفاده از این نقطه ضعف بوده است. اکنون امریکایی ها می خواهند برجام را به یک گزینه برای خود تبدیل کرده و با آن سبد خالی شده گزینه های خود را رونق ببخشند. متقابلا نظام جمهوری اسلامی نیز در این اندیشه است که برجام را به بخشی از پیکربندی راهبردی خویش در حوزه های اقتصادی، سیاست داخلی، منطقه ای وبین لمللی بدل کند. در سطح استراتژیک پرسش اصلی این است: در میان مدت، برجام گزینه کیست و در سبد کدام طرف خواهد نشست؟

 

منبع: وطن امروز