مدیریت شهر اسلامی «محله‌محور» است / برنامه توسعه شهری مشهد هویت اسلامی آن را به چالش می‌کشد

 

 

 

 

 

 

 

 

 

در کشور دچار دعوای محاسباتی[٢] هستیم و اختلاف محاسبه بین مسئولان وجود دارد. بخشی از مسئولان نظام که آدم‌های خوبی هستند، مبنای محاسباتشان برای اداره جامعه، توسعه غربی است ولی بخش دیگری از مسئولان، مفاهیم اصلی انقلاب و الگوی پیشرفت اسلامی را پایه محاسبات جامعه قرار داده‌اند. وقتی در چنین فضایی به سر می‌بریم، طبیعتا برگزاری نشست‌ها و جلساتی که به شکل‌گیری محاسبات صحیح کمک کنند، اهمیت بسیار دارد.

 

به‌هر‌حال باید در تصمیم‌سازی فعلی کشور حضور فعال داشته باشیم و نگذاریم «محاسبات توسعه‌گرا» فضای توسعه[٣] را در جامعه محقق کنند؛ به عنوان مثال در شهر مشهد که پایتخت معنوی و پایتخت تبیین انقلاب و اسلام است، برنامه‌های توسعه شهری درحال تبدیل‌کردن این شهر به شهری با معماری مدرن است و ما می‌دانیم که محاسبات توسعه‌گرا در بخش معماری به شاخص‌های هویت اسلامی توجه نمی‌کند. حال اگر سکوت کنیم این معماری، هویت اسلامی شهر را به چالش می‌کشد. این یکی از مصادیق اختلافات محاسباتی است که اشاره کردم؛ بنابراین هر گفتگویی که به محاسبات ملت ایران و نخبگانش کمک کند که با واقعیت متناسب‌تر شود، به ما کمک کرده است.

 

ما در شرایطی قرار داریم که «اختلاف محاسبه» بین نخبگان و مسئولان درحال تبدیل‌شدن به یک «جنگ محاسباتی» است. اجازه بدهید این مسئله را بیشتر شرح دهم. اول باید بدانیم که حکومت برآمده از انقلاب اسلامی با عرف حکومت‌های مدرن امروز سازگار نیست و به‌دلیل این استقلالِ مشی، آن‌ها اقدامات مختلفی را برای مقابله و به‌چالش‌کشیدن این حکومت اسلامی نوپا طراحی کرده و در دستورکار قرار داده‌اند. دشمنان، مجموعه‌ای از فعالیت‌ها شامل اقدامات نظامی، کودتا و فعالیت‌های اقتصادی و... را در دستورکار خود قرار داده‌اند و در شرایط فعلی به‌دلیل اینکه اقداماتشان به بن‌بست رسیده بر روی تغییر محاسبات مسئولان و مردم تمرکز کرده‌اند.

 

به عبارت بهتر، مردم، مسئولان انقلاب و نخبگان جامعه ایران نشان دادند که وقتی محاسبه درست انجام می‌دهند، می‌توانند آن محاسبه را عملیاتی هم بکنند. دشمن هر چه تلاش کرده، نتوانسته جلوی این سیکل را بگیرد. درواقع دشمن، کاری کرده که ما محاسبه درست نداشته باشیم! مثلا مدتی است که به‌دنبال یک محاسبه صحیح، کشور به صحنه تولید علم و جنبش نرم‌افزاری وارد شده است و به‌تدریج در‌حال جبران عقب‌ماندگی‌های علمی کشور و نیز عبور از آفت ترجمه هستیم. نتیجه این محاسبه، این شده که ما در حوزه علم، روی پای خودمان ایستاده‌ایم و مثلا وارد باشگاه‌ هایتک‌های اول دنیا شده‌ایم. در ده سال اخیر، بر‌پایه محاسبات صحیح توانستیم این موفقیت را به دست بیاوریم.

 

 

البته کسانی هم هستند که محاسبات غلطی دارند؛ حرکت به سمت شکل‌دهی جبهه مقاومت باعث شد، فرانس٢٤ گزارشی داد که نظام جمهوری اسلامی ایران توانسته است چهارمین پایتخت عربی را تحت نفوذ معنوی خود قرار دهد. ما در حوزه محاسبات سیاسی رفتیم به‌سمت شکل‌دهی جبهه مقاومت که ازجمله فوایدش می‌تواند افزایش تبادلات تجاری میان ما و این کشورها باشد.

 

 

 

عرض بنده این است که اگر بتوانیم پایه محاسباتی انقلاب اسلامی را شناسایی و آن را به حوزه‌های بیشتری ترجمه کنیم، آسیب فعالیت‌های ما کمتر می‌شود؛ مثلا باید بتوانیم پایه محاسباتی انقلاب را به حوزه سیاست خارجی و جبهه مقاومت بهتر ترجمه کنیم. باید بتوانیم با نگاه انقلاب، مسئله پیشگیری از جرم را تقویت کنیم. یکی از مصیبت‌های ما این است که قدرت پیشگیری از جرم نداریم. باید گفتمان اقتصاد مقاومتی را که ترجمه پایه محاسباتی انقلاب در عرصه اقتصاد است، پیش ببریم. اگر بتوانیم درون جبهه خودی ترجمه پایه محاسباتی انقلاب را به حوزه‌های مختلف تعمیم بدهیم، بعدها در این جنگ محاسباتی قوی‌تر عمل خواهیم کرد.

 

الگوی پیشرفت اسلامی در‌واقع تفصیل‌یافته پایه محاسباتی انقلاب اسلامی است و اگر بتوانیم این پایه مفهومی را بازخوانی و ترجمه کنیم، می‌توانیم جلوی دشمن را که می‌خواهد در ما اشتباه محاسباتی ایجاد کند، بگیریم.

 

الان ما این ترجمه را به‌صورت تفصیلی انجام نداده‌ایم ولی به این سمت در‌حال حرکت هستیم. در حال حاضر چون سیاست‌های توسعه‌گرا بسط پیدا کرده‌اند، مقام معظم رهبری با نرمش قهرمانانه، فرصت آزمایش را به این نظریات داده‌اند تا اثبات شود این نظریات غلط هستند و قابلیت اجرا ندارند. 

 

این آزمایش به‌تدریج برائت عمومی از نظریات توسعه‌گرا را افزایش می‌دهد و مردم متوجه ناکارآمد‌بودن این دیدگاه‌ها خواهند شد. بالاخره انقلاب متعلق‌به همه ملت ایران است و اینکه اختلاف محاسباتی وجود دارد، نباید ما را به‌سمت اختلافات سیاسی و نزاع ببرد. فلسفه «نرمش قهرمانانه» هدایت نظام ذهنی است. با اینکه در مذاکرات، اختیارات بسیاری به دولت داده شده است، این سوال به‌صورت جدی در فضای بین‌الملل ایجاد شده که آیا استکبار قابل‌اعتماد است؟ در سطح عمومی دارد این مسئله جا می‌افتد و بالطبع تفکر «مرگ بر آمریکا» ادامه پیدا می‌کند.

 

تقریبا هرکدام از مفاهیمی که رهبری مطرح می‌کنند، بدنه اجتماعی نخبگان با تاخیر زمانی به آن می‌رسند؛ درواقع در زمانی که رهبری مفهوم جدید دیگری را مطرح می‌کنند. آیا همین «اختلاف محاسباتی» است که باعث این تاخیر می‌شود؟

 

٩سال است که رهبری، موضوع الگوی پیشرفت اسلامی را مطرح کرده‌اند. ما تنبلیم و این ضعف به روحیات ما مربوط می‌شود. شاید شرایطی را که در آن قرار داریم، نمی‌شناسیم. به‌هر‌حال اگر از فضایی که در‌اختیار ماست استفاده نکنیم، با چالش‌هایی بدتر از فتنه٨٨ روبه‌رو می‌شویم. باید به‌سمت گسترش محاسبات انقلاب در فضای تصمیم‌سازی کشور پیش برویم.

 

اولین الزام برای هم‌فاز‌شدن با گفتمان رهبری، این است که موضوع را که همان جنگ تصمیم‌سازی است، درست بشناسیم؛ یعنی ما اگر هشت سال «جنگ تحمیلی» داشتیم، الان چندین‌سال است که دچار «جنگ تحلیلی» هستیم. الان الزام اصلی ما مدیریت جنگ نرم است.

 

البته نباید جنگ نرم را جنگی خُرد معنا کرد. باید اصلی‌ترین لایه‌های این نبرد را شناسایی کنیم که «مدل برنامه‌ریزی کشور» است. جریان توسعه‌گرا این لایه را دراختیار گرفته و جبهه پیشرفت اسلامی باید تحلیل‌های مبتنی‌بر الگوی پیشرفت اسلامی را در این حوزه بسط دهد. الگوی اسلامی درمقابل توسعه غربی، مطرح است و مفهوم این تقابل سنجیده‌ای که امام خامنه‌ای مطرح کردند، «جلوگیری نرم از شکل‌گیری محاسبات غلط متکی به توسعه» است.

 

همین که شما می‌گویید کشور باید توسعه پیدا کند، ابتدای بحث است. به نظر من اگر سعی کنیم دوگانة توسعه یا پیشرفت را در کشور ایجاد کنیم، خدمت بزرگی کرده‌ایم؛ مثلا اگر بتوانیم در‌برابر سیاست خارجی توسعه‌گرا ایده‌ای بدهیم یا در حوزه تربیت، نظریه‌ای کاربردی براساس مفاهیم انقلاب ارائه دهیم، دو‌گانة توسعه و پیشرفت بیشتر تبیین می‌شود.

 

برای مثال در «اولین نقشه راه تولید الگوی پیشرفت اسلامی»[٤] نظریة «بهبود مستمر فضای حاکم بر نهادهای متکفل تربیت»[٥] مطرح شده است. تعمدا این نظریه را طوری نام‌گذاری کرده‌ایم تا تقابلش با «نظریه بهبود مستمر فضای حاکم بر کسب‌وکار»[٦] احساس شود.

 

جریان توسعه‌گرا می‌گوید در بحث اقتصاد، دولت باید تمام تلاش خود را بکند تا «فضای حاکم بر کسب‌و‌کار» را بهبود بخشد. این خودش یک نوع محاسبه است که می‌گوید اگر شما اشتغال و تولید را می‌خواهید، راه آن، بهبود فضای کسب‌وکار است. ما درتقابل با این شکل محاسبه، با زاویه دید الگوی پیشرفت اسلامی، یک سوال مطرح کرده‌ایم: آیا تربیت اسلامی را می‌خواهیم یا نمی‌خواهیم؟ پیداست که با برنامه‌ریزی برای تربیت نمی‌توان مخالفت کرد؛ بنابراین در برنامه‌ریزی باید نهادهای متکفل تربیت را که مهم‌ترین آن‌ها خانواده است، تقویت کنیم.

 

 

اگر دوستان توسعه‌گرا به ما بگویند که به تربیت بپردازید ولی فقط روی عوامل درونی تمرکز کنید، همین توصیه را در بخش کسب‌و‌کار به آن‌ها خواهیم کرد و این بن‌بستی برای آن‌ها می‌شود. می‌دانید که جریان توسعه‌گرایی براساس «نظریه بهبود مستمر فضای حاکم بر کسب‌وکار» ١٠٨حکم از ٢٣٥ماده برنامه پنجم را اشغال کرده است. این جریان نمی‌تواند در مقام برنامه‌ریزی برای بهبود فضای حاکم بر نهاد خانواده برنامه‌ریزی نکند.

 

با بررسی این نظریه مبتنی‌بر الگوی پیشرفت اسلامی، تقابل توسعه و پیشرفت بیشتر تبیین می‌شود. در پیشرفت اسلامی، محور تربیت بوده و لازم است فضای حاکم بر تربیت را تقویت کنیم. در این دیدگاه اقتصاد، بخشی از فضای حاکم بر تربیت است و باید در خدمت تربیت باشد ولی در نگاه توسعه‌گرا اقتصاد، محور است و باید فضای حاکم بر اقتصاد را بهبود بخشید. در این نگاه تربیت باید در خدمت اقتصاد باشد.

 

این خاصیت تعمیم‌دادن اصول انقلاب به بخش‌های مختلف است. یکی از پیشنهادهای ما در «اولین نقشه راه تولید الگوی پیشرفت اسلامی» این است که اگر قرار باشد نگاه انقلاب به فرهنگ‌، تربیت و... تعمیم پیدا کند، این تعمیم باید براساس یک نظریه انجام پذیرد. «الگوی بهبود مستمر فضای حاکم بر نهادهای متکفل تربیت» یک نظریه است و این نظریه درواقع مبنای انقلاب را تعمیم داده است. البته در نقشه راه ما مجموعه‌ای از این نظریات وجود دارد.

 

 

پاسخ به این سوال را فعلا مسکوت می‌گذاریم؛ دلیلش این است که الان درک تفصیلی از الگوی پیشرفت و انقلاب وجود ندارد و اگر با این شرایط وارد مقایسه شویم و دنبال اشتراکات و اختلافات بگردیم، در‌واقع بین دو مطلب که یکی از آن‌ها تفصیلی و یکی از آن‌ها اجمالی است، مقایسه کرده‌ایم؛ بنابراین الان وقت این بحث نیست. در حال حاضر باید به تبیین تفصیلیِِ مسلمات الگوی پیشرفت اسلامی بپردازیم.

 

وقتی درک مبتنی‌بر پیشرفت اسلامی و محاسبات انقلاب تفصیل پیدا کرد، می‌شود به سوال شما پاسخ داد. اگر الان این کار را انجام دهیم به اسم جواب‌دادن به این سوال و به اسم بیان اشتراکات میان توسعه و پیشرفت، به تبیین بیشتر توسعه کمک کرده‌ایم. بسیاری از دوستان رسانه‌ای به این مسئله توجه نمی‌کنند.

 

 

ما در اولین نقشه راه تولید الگوی پیشرفت اسلامی ٨١مسئله را تحلیل کرده‌ایم. ٢٧بسته جدید را با زاویه الگوی پیشرفت اسلامی تحلیل می‌کنیم. اساسا اگر الگوی پیشرفت اسلامی به حل مسئله نرسد، نمی‌تواند مشکلی را حل کند.

 

یک قدم جلوتر می‌روم و می‌گویم اگر کسی ادعا کرد الگوی پیشرفت اسلامی را جلو می‌برد ولی در عمل به ارائه راه‌حل برای مسائل نرسید، این جریان درحال تقویت فرایند مدرنیزاسیون در ایران است. ما با کلی‌گویی درباره انقلاب مشکل داریم؛ اگر این جریان خود را اصلاح نکند، کشتی انقلاب بیشتر به سمت مدرنیزاسیون می‌رود. البته راه فهماندن به این دوستان این نیست که بگوییم چرا دارید کلی‌گویی می‌کنید؛ بلکه راهش این است که مثلا درباره مسئله شهرسازی از آن‌ها راه‌حل مطالبه کنیم.

 

 

 

در اولین نقشه راه تولید الگوی پیشرفت اسلامی ارکان شهرسازی اسلامی را تعریف کرده‌ایم. مدیریت شهر اسلامی از نظر ما محله‌محور است؛ یعنی شهر به نظامی از محلات تفکیک می‌شود و مدیریت متمرکز را در شهر نمی‌پذیریم. محله، محل ارائه خدمات به خانوار تعریف می‌شود. سبد نیازهای اقتصادی، آموزشی، امنیتی، روانی، تفریحی خانوار باید در محله عرضه شود. این اساس کار در مدیریت شهری است.

 

اولین فایده این مدل، کاهش سفرهای درون‌شهری است. اگر شما به‌سمت درست‌کردن محله بروید، دومین فایده‌اش این است که تَعَرُّفْ [٧] افزایش می‌یابد؛ یعنی چون سعی بر این است که تمام خدمات در محله ارائه شود، افراد با هم آشناتر می‌شوند و به‌همین دلیل خودکنترلی ایجاد می‌شود. با محله‌محوری تَعَرُّفْ زیاد می‌شود و تَعَرُّفْ امنیت و ده‌ها آثار خوب دیگر را به دنبال دارد. اگر بخواهیم این کار را اجرایی کنیم، باید در گام نخست، از بین نیازهای خانوار آنچه را که ممکن است، در محله ارائه دهیم و بعد برای بقیه نیازها زیرساخت ایجاد کنیم. درست است که صنایعی داریم که باید بیرون شهر تولید شود ولی مثلا می‌توان کاری کرد که تحصیل فرزند در محله انجام گیرد. با همین کارها چقدر هزینه خانوار کاهش پیدا می‌کند؟ تقویت زیرساخت‌ها و رویه‌های مرتبط با محله‌محوری، پیشنهاد «اولین نقشه راه تولید الگوی پیشرفت اسلامی» است. درمقابل جریان توسعه‌گرا به‌دنبال ارائه خدمات به‌شکل متمرکز است. می‌خواهد خدمات را متمرکز ارائه بدهند و برای تحقق این مسئله و رفع مشکلاتش به‌دنبال گسترش دولت الکترونیک در جامعه هستند. اولا بعضی خدمات را مانند خدمات آموزش نمی‌توان و نباید به‌صورت مجازی ارائه داد؛ ثانیا اگر دولت الکترونیک تعمیم لازم را پیدا کند، برای مقابله‌با مشکلات امنیتی آن، ناگزیر هستیم تدابیر خاصی بیندیشیم. یکی از این تدابیر تعریف IP اختصاصی برای افراد است. IP درواقع کلید ورود شما به دولت الکترونیک است و عملا آزادی انسان را نفی و حریم خصوصی را به چالش می‌کشد. من از دوستان توسعه‌گرای مدرنمان تعجب می‌کنم که از یک طرف، شعار اصلی مدرنیته را آزادی می‌دانند و از یک طرف سیستمی را طراحی کرده‌اند که تأمین ساده‌ترین نیازها را تحت‌کنترل دولت قرار می‌دهد! مهم‌ترین عارضه پذیرش دولت الکترونیک، این است که وقتی به‌تدریج احساس کنید تحت کنترل هستید، ابتکار و خلاقیت شما زیر سوال می‌رود.

 

 

مهم‌ترین مسئله مرتبط‌با مدیریت شهری، اصلاح مدل قانون‌گذاری کشور است. طبق برخی مطالعات و آمارها ما ١٨٠مرجع قانونی و همچنین ١٠٨سال سابقه قانون‌گذاری در مجلس داریم. ما حجم وسیعی از قانون داریم. وقتی قانون متکثر شد، اولین عیبش این است که قابلیت آموزش ندارد و عملا اجرایی نمی‌شود. دلیلش را می‌توانید از قضات سوال کنید؛ در بسیاری از پرونده‌ها شخص مجرم اطلاع نداشته که فلان مسئله خلاف قانون است. ضمن اینکه حتی اگر به‌سمت اطلاع‌رسانی بروید، مشکل دیگری ممکن است به وجود بیاید و آن، اینکه طرف باخبر ‌شود ولی میلی به اجرای قانون نداشته باشد. دقت کنید. وقتی مردم خودشان را در تله‌هایی از قانون و مقررات ببینند، از این تحکم‌ها خسته می‌شوند. البته از دل کثرت قوانین، مشکل سومی هم به وجود می‌آید؛ قوانین متعارض می‌شوند. مثال آن در حوزه شهرسازی زیاد است به‌شکلی که مدیریت، مقررات را در هر بخشی که به نفع خودش باشد، اجرا می‌‌کند. عرض بنده این است که ما نباید وقتی با بحران روبه‌رو می‌شویم، فقط به‌سمت اورژانسی عمل‌کردن برویم و زود برایش قانون وضع کنیم. مقررات‌زدایی، لازمه محله‌محوری و مدیریت غیر‌‌متمرکز است.

 

 

بین مقام تبیین الگوی پیشرفت اسلامی و عمل به آن، تفکیک قائل شوید تا مسئله واضح شود. بنده عرض می‌کنم تبیین شهرسازی اسلامی براساس این الگو وابسته به این است که از بخش‌های مختلف ورودی بگیریم. اگر از مسائل تأثیرگذار بر شهرسازی مثل اصلاح مدل قانون‌گذاری غفلت کنیم، شهرسازی اسلامی به نتیجه نمی‌رسد؛ مثلا در مدل اقتصادی که پیرامون حرم امام‌رضا(ع) است، باید اصلاحاتی صورت بگیرد تا وضعیت شهرسازی مشهد اصلاح شود و ما الان می‌توانیم درباره این الگو بحث کنیم. صحبت‌کردن درباره ابعاد مختلف مدیریت شهری به ساخت تصویر درزمینه این موضوع کمک می‌کند.

 

 

 

با تشکیل سرمایه حول وقف در بخش مسکن، امید بسیاری در دل مردم زنده می‌شود. جوانان با حل نسبی مشکل مسکن بیشتر به ازدواج ترغیب می‌شوند و انگیزه واقفان هم ارتقا می‌یابد. البته این کارها علاوه‌ بر تبیین نظریه بنگاه‌های وقف‌محور[٨] به لوازمی همچون تشکیل واحدهای مشاوره‌ای وقف و طراحی مدل‌های محله‌سازی و... نیاز دارد که باید به‌صورت تفصیلی تبیین شود. در پایان صحبت‌هایم از نخبگان مشهد و جبهه فکری انقلاب اسلامی خواهش می‌کنم بعداز ٩سال، زمینه بسط گفتمان الگوی پیشرفت اسلامی را در جامعه فراهم آورند تا در سایه این کار مبارک، محاسبات شهری و سطح کلان دولت بهینه شود.

-------------------------------------------------------