در فضایی که صلح گفته می شود اما جنگ اراده می‌شود سخن از رویکرد اعتدال ساده اندیشانه است

اشاره قاصدنیوز: چندی پیش مهدی نصیری در مصاحبه ای خبر از تغییر موضع سیاسی خود داد. وی در این مصاحبه گفت: با بلندپروازي هاي سياسی موافق نيستم/ دولت اصلاحات را به نفع نظام می دانستم/ روی كار آمدن روحانی انفجارهای محتمل را خنثي كرد/ رد صالحيت هاشمي را مخالف مصلحت نظام مي دانستم/ انتخاب روحاني بهترين تقدير برای جمهوری اسلامی بود/ صحبت از دولت تراز دين در عصر غيبت جز افزايش مشكلات، خاصيتی ندارد.(+)

 

به سراغ حجت الاسلام دکتر احمد رهدار رفتیم، تا درباره این اظهارات که بخشی از آن در حوزه نظر مربوط به مسئله مهم و موردتاکید رهبر انقلاب یعنی تمدن سازی نوین اسلامی می باشد، نظر ایشان را جویا شویم.

 

*   *   *

 

- اگر صلاح می دانید، گفت و گو را از مسئله تقابل اسلام با مدرنیته شروع کنیم، مسئله ای که آقای مهدی نصیری هم در مصاحبه اخیرشان با روزنامه اعتماد مطرح کرده اند؛ نظرتان را در این باره بگویید.

من معتقد هستم که اسلام در تقابل و تضاد با مدرنیته و غرب به مثابه یک نظام معرفتی، سلوکی و رفتاری است و در این تضاد تردید ندارم. بنیاد و مبنای اسلام «وحی» و بنیاد و مبنای مدرنیته به مثابه عالم جدید غرب «عقل» است؛ عقل بریده از وحی که در تقابل و تضاد با وحی است. به طور طبیعی نتایج این دو نیز به همین میزان در مقابل همدیگر قرار می گیرند.

 

مسئله این است که وقتی خودمان را پرت شده در مقطعی از تاریخ و در عینیتی می بینیم که این عینیت را نه اسلام به طور کامل چیده است و نه غرب. در عرصه این عینیت، هر دو این ها دارند در قلمرویی مستقل، بازیگری و نقش آفرینی می کنند. البته برخی نقاط هم به هم رسیده اند و نسبت «عموم و خصوص مِن وجه» دارند.

وقتی در مجموع نگاه می کنیم، می بینیم که نظام های ارزشی و رفتاری مدرنیته نسبت به متناظرهای اسلامیشان هژمونیک هستند. به این معنا که این ارزش ها و ابزارها و سلوک ها بنا به دلایل تاریخی، سیاسی و فرهنگی به بسیاری از کرانه های عالم اسلامی ورود پیدا کرده اند؛ البته تسخیر نکرده ولی حضور دارند.

 

در چنین فضایی، صِرف ماندن و توقف کردن در این بحث نظری که اسلام در مبنا، غایات و ای بسا در روش های خودش با دنیای غرب در تضاد کامل است، ضمن اینکه می تواند مطلب درستی باشد ولی سودی برای ما نخواهد داشت. زمانی که ما در صحنه ای حضور پیدا می کنیم که صحنه عینیت است و مقوّم های آن را نظام های رفتاری تعیین می کنند، اصرار بر این مباحث صرفا نظری، فایده ای ندارد.

 

زمانی که مباحث نظری را مطرح می کنیم، مجبور می شویم تا این نظرها را تا حوزه الزام های عملی ادامه دهیم و در این مسیر دچار پارادوکس و تعارض می شویم. وظیفه مصلحان اجتماعی، سیاسی، اندیشه و عمل اسلامی در دوره ما این است که نباید بگذارند این پارادوکس و تعارض به مرحله تضاد برسد، یعنی نباید بگذارند عمل اسلامی در متن ضرورت های پراگماتیک، از نظر اسلامی به اندازه ای زاویه بگیرد که تبدیل به عملی شود که به طور کامل ضد نظر اسلام است.

 

این اقدام در صورتی محقق می شود که عرصه تصرف نظر در عمل را گام به گام در نظر بگیریم یعنی عمل را در طول نظر بدانیم. بنابراین زمانی که نمی توانیم عمل را به طور کامل بر نظر تطبیق دهیم، این کار را در گام های مختلف انجام می دهیم.
در گام اول مقداری از عمل با نظر تطبیق دارد و بقیه از ضرورت های تحمیل شده غرب گرفته میشود. در گام دوم فضای بیشتری را به نفع خودمان می کنیم و در نهایت هم امید داریم که ان شاء الله به یک باز تأسیس برسیم که در برابر نظام رفتاری و سلوکی غرب، یک نظام رفتاری و سلوکی منطبق بر نظر اسلامی تولید کنیم.

 

فکر می کنم در پروژه بیداری اسلامی که از دو قرن پیش شروع شده است تا به امروز، مصلحان دینی ما چنین دغدغه ای داشته اند که هر میزان می توانند عمل شان را اسلامی کنند و اگر هم در جایی نتوانستند همه عمل شان را اسلامی کنند، به حکم قاعده "المیسور لایترک بالمعسور" و یا "ما لایدرک کله لا یترک کله"  آن میزان که می توانستند را ترک نکردند و بدین ترتیب تصرف تاریخی را شروع کنند.

 

به طور طبیعی این تصرف، تصرفی تدریجی است. اگر مقطعی از تاریخ تصرف و تعامل مان در غرب را به طور مستقل مورد بررسی قرار دهیم، به وضوح متوجه خواهیم شد که برخی از رفتارهای ما در آن مقطع رنگ و بوی اسلامی ندارد؛ گو اینکه چاره ای هم نداشته ایم. الان هم همین طور است. مگر امروز همه اعمال مسلمانان اسلامی است؟ حتی وقتی قید اسلامی را برای رفتارهایی که مشوب به اسلام است می آوریم، باز هم اشتباه نیست. به عنوان مثال می گوییم وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. خوب، مشهود است که بسیاری از مسائل در این وزارتخانه اسلامی نیست و از همین زاویه بسیاری معتقدند که این اسلام، تشریفاتی است و نام اسلام را ضایع می کند، پس باید برداشته شود؛ اما به نظر من بودن این نام، به طور دائم به ما یادآوری می کند که افق و مطلوب ما اسلام است. ما در دایره ضرورت ها عمل می کنیم.

 

یک نگرانی هم برای ما وجود دارد؛ اگر دایره اعمالی که ما به دلیل ضرورت، به فضای مدرن تن می دهیم به اندازه ای زیاد شود که بر فرض از هر 100 عمل ما 98 عمل، عمل ضروری باشد و 2 عمل، عمل ناب اسلامی؛ این جا باید نگران بود. البته به اعتقاد من در هیچ کدام از جوامع اسلامی این فضا حاکم نیست، حتی در جوامع سکولار مثل ترکیه هم قصه این گونه نیست. ممکن است در برخی مناطق دنیای غرب، فضای زندگی این گونه باشد؛ یعنی اکثر رفتارهای مسلمانان در آن مناطق، ناشی از ضرورت های تحمیلی عالم مدرن است که این مسئله را هم نه خطر می دانم و نه عیب؛ به هر حال این عرصه ای است که ما هنوز ورود حداکثری و جدی پیدا نکرده ایم. ما در حال حاضر، در حال رقم زدن استراتژی بقا و توسعه اسلامی در عرصه دیگری هستیم.

 

ما بر این اساس که اسلام در مقام نظر و مبانی با مدرنیته در تضاد است، نمی توانیم در مقام عمل اسلام را تعطیل کنیم و یا به آن فکر نکنیم و ناامیدانه دست روی دست بگذاریم و منتظر معجزه بمانیم؛ کما اینکه برخی از اهل قلم و اندیشه این اعتقاد را دارند. من در این باره گفت و گوی مفصلی با آقای نصیری داشته ام؛ ایشان هم این عقیده را دارد که ما از این پس به دلیل سیطره یافتن نظام ارزشی و رفتاری غرب بر عالم اسلامی حداقل در مقیاس جمعی و به صورت مهندسی شده نمی توانیم کاری به نفع عالم اسلام انجام دهیم. ایشان به لحاظ مبانی با لیبرالیسم مشکل دارند ولی وقتی به واقع نظرشان را بررسی می کنیم به یک نوع دین داری فردی خواهیم رسید؛ و بر همین اساس معتقدند که ما دیگر در عالم غرب نمی توانیم تصرف داشته باشیم.

 

من این اعتقاد را ندارم، چون یک نگاه فلسفی - تاریخی به عالم دارم. معتقد هستم که تاریخ، قدسی است و خداوند این تاریخ را ربوبیت می کند و اجرا و مدیریت این تاریخ هم در دست اولیا و حجج الهی است. خداوند این نظام را طوری درست نکرده که در ادامه، از دست اولیای اش خارج شود. خداوند فقط علت متحدثه تاریخ نیست، بلکه علت مبقیه تاریخ نیز هست. خداوند در حال مدیریت این تاریخ است و این مدیریت همچنان ادامه دارد.

 

زمانی که خداوند از دین اسلام به مثابه یک دین کامل و جامع سخن می گوید، به اندازه بار جامعیت و اکملیت به پیروان این دین وزن نظری و عملی می دهد؛ وزن عملی یعنی این که من در مقام پیروی و التزام و تدین به اسلام باید به میزان التزامی که دارم امکان تصرف در عالم را داشته باشم. بنابراین شما نمی توانید بگویید که فراز و فرود تاریخ خداوند به سمت و سویی رفته که امکانات تصرف عینی دین داران از امکانات تصرف عینی مخالفین خداوند کمتر شده است. در تاریخ الهی، همواره وزن تصرفی جریان توحیدی از وزن تصرفی جریان باطل بیشتر بوده است و بازی های عمیق و کلان در تاریخ خداوند در دست جریان توحیدی بوده است.

 

در نظام هستی، قدرت و مکر مجموعه عالم شیطانی از قدرت و مکر مجموعه عالم الهی به مراتب کمتر است. لذاست که شما می بینید شخصی مثل حضرت امام(ره) کل مناسبات سیاسی، تاریخی و اجتماعی عالم با به راه انداختن یک بازی جدید، به هم می زند و تحقق فکر و تئوری این مرد در حوزه نظر و عمل برای دنیای غرب ایجاد هزینه های فراوان می کند. دینی که توانسته شخصی مثل حضرت امام(ره) پرورش دهد و تولید کند، توان ساختن و تربیت افراد بیشتر و حتی بزرگتر و متصرف تر از امام را هم دارد. بنابراین بنده معتقد نیستم که ما به دلیل هژمون بودن عالم مدرنیته ، دست روی دست بگذاریم و بگوییم نمی شود کاری کرد.

- بنابراین می خواهم بدانم نگاه آقای نصیری و کلاً این نوع تفکر نسبت به انقلاب اسلامی چیست؟

در گفتگویی که با آقای نصیری داشته ام، تصریح کردند که نسبت به انقلاب اسلامی ناامید هستند. به اعتقاد ایشان انقلاب اسلامی را نمی توان صادر کرد و انقلاب نمی تواند تحولی بنیادی در عالم ایجاد کند.

 

گاهی لازم است که از انقلاب فاصله گرفت یا از نگاه افراد دیگری به انقلاب نگاه کرد تا بتوان زور و وزنش را سنجید. یک اندیشمند سنی به نام دکتر "طه عبدالرحمن" که اهل مراکش است، ده ماه بعد از جنگ اسرائیل و لبنان در سال 2006 کتابی منتشر کرد به نام "الحداث و المقاومه" - تجدد و مقاومت. ایشان در این کتاب مجموعه ظرفیت عالم اسلام را با عنوان مقاومت و مجموعه ظرفیت عالم غرب را با عنوان تجدد به بحث می گذارد و در تبیینی که از مقاومت اسلامی ارائه می دهد، جریان مقاومت حزب الله را در نوک این جبهه قرار می دهد و این جریان را می ستاید؛ و جالب این است که از نظریه ولایت فقیه در شیعه و ظرفیتش برای تولید مقاومت و دور زدن دنیای غرب سخن به میان می آورد.

 

متاسفانه در جهان اسلام بسیاری از مسائل را تئوریزه نکرده ایم. به عنوان مثال همین پدیده مقاومت را معمولا در ساحت های جامعه شناختی اش و بیرونی ترین پیامدها و نتایج اش را تحلیل می کنیم.

 

دکتر طه عبدالرحمن، مقاومت را در بنیان فلسفی اش ارائه داده است و به عنوان مثال این نظریه را مطرح می کند که اسلام یک صورت جمالی دارد و یک صورت جلالی. این صورت ها در مواجهه با صورت های مختلف گفتمان رقیب، صور تحقق متعددی دارد. از چهره ی جلالی اسلام در حوزه علم، چهره تکنیکال آن را اراده می کند و از حوزه جمالی اسلام در حوزه علم، تئوری های معنویت را ارائه می دهد. البته نمی خواهم بگویم که این نظریه را به طور کامل، قبول دارم و در حال بررسی این نظریه هستم؛ لکن منظور این است که ما از این دست کارها کمتر انجام داده ایم. اگر پدیده ای مثل مقاومت را در بنیان های فلسفی اش تحلیل کنیم، متوجه خواهیم شد که چه ظرفیت سنگینی برای تصرف نظری  در مباحث هژمون شده در عالم اسلامی داریم. مباحثی به دلیل هژمون شدن، امید را در صحنه ی عمل از ما سلب کرده است.

 

اگر جناح اسلام روزی به خودش بیاید و همه داشته های خود را به صورت حداکثری روی میز بگذارد، می توانیم ارزیابی منطقی تری داشته باشیم و ببینیم آیا در برابر این عالم هژمون مدرنیته می توانیم کاری انجام بدهیم یا خیر؟ نظریاتی را که امثال آقای نصیری مطرح می کنند، روایاتی است غیر ناظر به ظرفیت میراث جامعه اسلامی. به عنوان مثال اگر در همین موضوع فلسفه که ایشان نقد می کنند پژوهشی میدانی در جهان اسلام انجام بدهیم، متوجه می شویم که تا چه اندازه این میراث می تواند راه گشا باشد. اگر در آسیای شرقی بدون توجه به ظرفیت میراث فلسفه ی اسلامی ورود پیدا کنید، به هیچ وجه نمی توانید ارتباط برقرار کنید و فقط همین زبان کارایی دارد. برداشت من این است که راه سختی در پیش داریم ولی این راه بسته نیست و زمانی که راه تصرف بسته نیست، چرا ناامید باشیم.

 

مسئله دیگری که ممکن است مطرح شود، مسئله سیر حرکت است. ممکن است عده ای بگویند به دلیل گسترش کمی و کیفی ضرورت های دنیای غرب، حرکت ما میل به صفر پیدا کرده است و در نهایت وضعیت همه جهان اسلام تبدیل به وضعیتی خواهد شد که امروز مسلمانان در دنیای غرب دارند و یک وضعیت انفعالی محض خواهیم داشت.

- و این مسئله خلاف این است که ما داریم نیل به تمدن اسلامی پیدا می کنیم؟

درست است؛ اگر این مسئله که ما در شیبی متمایل به صفر در حال حرکت هستیم، درست می بود و تحقق پیدا می کرد، هیچ گاه شاهد پروژه عظیم و فراگیری مثل پدیده اسلام هراسی در غرب نبودیم. امروز مسئله اسلام هراسی در دنیای غرب فراگیر شده است و اسلام برای شان تبدیل به کابوس شده است. آیا دستگاه های رصد غربی برای حرکتی تقلیلی، متمایل به صفر و رو به ضعف دچار کابوس شده است؟

 

خود آقای نصیری سردبیر نشریه «سیاحت غرب» بوده اند؛ رویکرد نشریه سیاحت غرب چاپ مقالاتی است که غربی ها در آن پیکره دنیای غرب را نقد می کنند. نشریه ای که هنوز در حال چاپ است و در تمام شماره ها مقالات خود غربی ها در نقد پیکره غرب آورده شده است. چرا باید از این پیکره شکننده و ضعیف و نحیف مدرنیته که در خود دنیای غرب نقدهای فراوانی بر آن وارد می شود و آقای نصیری هم از این مسئله به خوبی آگاهند، ترسید؟

 

کدهایی وجود دارد که نشان می دهد واقعیت قضیه در دهه های اخیر بیانگر رشد اسلام و ضعف غرب است. یکی از این کدها مسئله گسترش اسلام هراسی است. و نکته دیگر تکثیر جریان های انتقادی در خود دنیای غرب است. در مقطعی از دوران مدرن بسیاری از مفاهیم، روش ها و وعده های غربی اصیل و متقن انگاشته می شد؛ حال چه می شود که عالم مدرن با آن همه نشاط، با عالم پست مدرن مواجه می شود. پدیده پست مدرن در دنیای غرب، یعنی شکستن تمام امیدهایی که عالم مدرن ایجاد کرده بود. پدیده پست مدرن به لحاظ عملی درحال شکستن اصالت های عالم مدرن است و نکته مهم تر این است که پدیده پست مدرن توان معرفی یک اصالت جدید و ادعای طرح بحث های ایجابی فرامدرن را هم ندارد. زمانی که من در برابر چنین عالم مشوش و شکننده ای هستم چرا امیدم را از دست بدهم؟

 

از طرف دیگر وقتی اتفاقات سال های اخیر در دنیای غرب و دنیای اسلام را با هم مقایسه می کنیم، خواهیم دید که جریان های انتقادی در غرب گسترش پیدا کرده است و اصالت های غرب دچار تردید شده است، در حالی که در دنیای اسلام هرچه پیش می رویم، امیدها به اسلام و ظرفیت های اسلامی بیشتر شده است. یعنی در حرکتی کلی در حالی که در دنیای غرب، امید به غرب دارد شکسته می شود در دنیای اسلام، امید به اسلام رو به فزونی می رود.

-مسئله ی دیگری که آقای نصیری مطرح کرده اند این است که خداوند و اهل بیت وظیفه حرکت به سمت تمدن اسلامی را در دوران غیبت به دوش ما نگذاشته اند؛ به نظر مسئله ی ترس از مدرنیته و هژمون مدرنیته نیست، بلکه اساسا نوع تفکرشان این است.

مواجهه آقای نصیری با دین از اساس مواجه غلطی است، یک درک غلط و اخباری. ادبیات فقهی ما که آقای نصیری به آن عنایت دارند پُر است از مفاهیمی مثل «مذاق شریعت» و «تنقیح مناط». واقعا مذاق شریعت این است که مسلمان یک فرد حداقلی باشد و یک جا بنشیند و دو رکعت نماز بخواند و به صحنه عینیت کاری نداشته باشد؟

 

ما در تجربه مواجه با غرب به وضوح دیدیم که دنیای غرب بدون توجه به نقدهای نظری ما که از اسلام به عنوان یک دین کامل و جامع دفاع کردیم و اومانیسم و لیبرالیسم و سکولاریسم را نقد زدیم و درست و خوب هم این کار را انجام دادیم، خودش را از سطح کتاب ها و مباحث نظری خارج کرد و به عرصه عینیت ورود پیدا کرد.

 

در عمل دیدیم که اگر حرفهای نظری مان را به عرصه عینیت نکشانیم، هر چقدر هم حرف درست بزنیم، باز مدیریت صحنه عینیت را از دست می دهیم. حرف من این است که  اگر دین اسلام تا این اندازه در ساحت نظر توانمند و خوب است، چرا نتواند صحنه عینیت را به دست بگیرد و مدیریت کند؟

 

دکتر شریعتی جمله ای دارد که می گوید:«دینی که نتواند دنیای مرا آباد کند، آخرت مرا هم نمی تواند آباد کند» من واقعا به این جمله معتقدم. اگر دین، امری انتزاعی، درونی و باطنی باشد و به بیرون و صحنه عینیت کاری نداشته باشد و نتواند این صحنه را به نفع متدین رقم بزند، به چه دردی می خورد؟ این یک امر معقول است که اگر دین نتواند دنیای مرا که مزرعه آخرت است آباد کند، در آخرت چه می خواهم برداشت کنم؟ در این دنیا و در این مزرعه باید بتوان چیزی کاشت تا در آخرت برداشت کرد.

 

رویکرد آقای نصیری به دین اگر بگویم رویکردی حداقلی است، باز هم بار مثبت دارد؛ رویکرد ایشان، رویکردی غلط است. این بزرگواران اسم این رویکرد را هم گذاشته اند مکتب اهل بیت(ع). مکتب اهل بیت(ع)، مکتبی صرفا نظری و انتزاعی نیست تا آدمی بسازد که در دنیا هیچ کاری نتواند انجام دهد و حرف هایش فقط داخل کتاب ها باشد. اگر بتوانیم خودمان را در ساحت عملکردی را نشان بدهیم این فضا عوض خواهد شد. یک نمونه اش حضرت امام(ره)؛ یک نمونه آقای ابراهیم زکزکی است که اهل نیجریه است و با الهام از امام و انقلاب توانسته 12میلیون شیعه درست کند در این کشور؛ بنابراین راه تصرف شاید سخت باشد ولی بسته نیست.

-به هر حال سخن گفتن از این ورود به عرصه عینیت و تحقق دولت تراز اسلامی دردسر دارد؛ شاید ترس از این دردسر و مشکلات و عواقب آن است که باعث گفتن این گونه حرف ها می شود.

به نظر می رسد این تصور و دیدگاه وجود دارد ولی این دیدگاه فقط صورت مسئله را پاک می کند. من هم منکر دردسر نیستم، ولی این دیدگاه این طور می گوید که با اصلا دنیای غرب مواجه نشو. مواجه شدن یا نشدن دست ما نیست؛ به اعتقاد من، باید دو مفهوم را در تاریخ در مقابل هم ببینیم. یک مفهوم، مفهومی است که مقتضای تحرک در جبهه حق و مفهوم دیگر، مفهوم مقتضای تحرک در جبهه باطل است.

 

مفهومی که مقتضای تحرک در جبهه حق است، مفهوم تکامل است و مفهومی که مقتضای تحرک در جبهه باطل است، مفهوم تورم است. تکامل تاریخی ما مقارن با تورم در جبهه باطل است و تکامل ما از طریق کشتی گرفتن با تکثر و تورم جبهه باطل صورت می گیرد. مشخص است که من اگر بخواهم با این جبهه درگیر شوم، سختی دارد و حتی ممکن است در نبردی شکست هم بخورم ولی به این دلیل که سختی وجود دارد، نمی توان صورت مسئله را پاک کرد.

 

آیا پیامبر خاتم(ص) در همه جنگ ها پیروز بودند؟ خیر، جبهه حق در احد شکست می خورد. یا حتی روایات ما توصیف می کند که لشگرهای 14گانه حضرت حجت(عج) در کدام جبهه شکست می خورند، در کدام جبهه فرار می کند و در کدام جبهه پیروز می شوند. شما دارید با جبهه باطلی می جنگید که پا به پای تکامل شما، متورم شده است. لکن می خواهم بگویم جبهه حق همچنان این ظرفیت را دارد که عقب نشینی نکند، مقاومت کند و مقاومت اش دفاعی نباشد و حتی تصرف هم بکند.

 

مقاومت در اندیشه دکتر طه عبدالرحمن فقط جنبه دفعی ندارد بلکه جنبه رفعی نیز دارد یعنی کارکردش این است که نه تنها نمی گذارد دشمن داخل شود بلکه قدرت خارج کردن دشمن را از داخل خودش دارد و می تواند خودش را خالص کند و به هر میزان که خودش را خالص کند قدرت تصرف پیدا می کند.

 

- جبهه حق همیشه جبهه امام حسین(ع) نیست که درگیر شود. جبهه امام حسن(ع) هم جبهه حق است ولی وارد درگیری نمی شود و حتی صلح می کند.

امام حسن(ع) هم جنگیده اند. امام حسن مجتبی(ع) در متن سکوت شان نیرو سازی می کنند و استراتژی بقای تشیع را تضمین می کنند. روزی در جلسه ای به اعضای انجمن حجتیه گفتم: چرا چند کتاب در دفاع از خودتان نمی نویسید؟ چرا می ترسید؟ گفتند: ما مثل مرجع تقلیدمان سکوت کرده ایم. گفتم: چه کسی گفته آقای خوئی سکوت کرده است؟ آقای خوئی تا آخرین روز حیات شان فریاد زدند؛ لکن فریاد آقای خوئی از جنس فریاد های یک مرجع است که در کلاس درس و کتاب و قلم شان خودش را نشان می دهد و تا آخرین روز هم این کارها را انجام دادند.

 

حرف من این نیست که در تمام عرصه ها با یک تاکتیک بجنگیم. همه جا با یک تاکتیک نمی شود حضور داشت. وضعیت ما ممکن است وضعیت توسعه، بقا، تقیه و یا تصرف باشد و هر کدام تاکتیک خود را می خواهد. باید تاکتیک ها را تکثیر و متعدد کرد ولی نباید این نتیجه گرفته شود که با وجود همه تاکتیک های موجود در جهان اسلام باز هم نمی شود در برابر مدرنیته کاری کرد.

 

روایتی هست که می فرماید: «خداوند درون جبهه باطل، ودایعی از حق تعبیه می کند تا در دوره غلبه باطل، اهل حق با تکیه بر آن ودایع بتوانند بقای خودشان را تضمین کنند.» به عنوان مثال التزام دنیای غرب به دموکراسی هرچند به صورت سوری، و با همه انتقاداتی که به دموکراسی وارد است، بقای مخالفین حکومت های غربی را، بقای مسلمانان مخالف حکومت های غربی را تضمین کرده است. ما در حال نقد این دموکراسی هستیم ولی یک مسلمان در آمریکا با همین دموکراسی بقای خودش را تضمین می کند. مسلمان جایی این گونه بقای خود را تضمین می کند، در جایی دیگر شرایط توسعه را دارد و در جایی حتی شرایط تصرف و باز تأسیسی را دارد. در مجموع، ظرفیت اسلامی به قدری هست که نخواهیم امید را از جهان اسلام سلب کنیم.

 

-سؤال بعدی من در خصوص واقع گرایی در سیاست است؛ معنای این واقع گرایی در سیاست چیست؟ آیا معنی این حرف این است که در سیاست به آرمان گرایی نیاز نداریم؛ یا به نظر شما هر دوی این ها باید باشد؟

به ضرورت، هر کسی که واقع گرایی می کند، باید آرمانی داشته باشد. آرمان ترازوی سنجش و ارزیابی واقع است. واقع را باید با ترازوی آرمان سنجید تا متوجه صحیح یا غلط بودنش شد. آرمان اُفق است و واقع موقِف است. معتقد هستم که در سیاست، باید ظرفیت های موقف را سنجید یعنی صحنه عمل را صحنه بده بستان و بازیگری تعریف می کنم و در صحنه سیاست تنها یک بازیگر وجود ندارد. تجربه تایید می کند که افراد خارج از گفتمان شما که در این صحنه دارند بازی می کنند، ضرورتا آدم های خنثی، بی برنامه و ضعیف نیستند. آنها هم قدرت تصرف دارند. بنابراین شما نمی توانی صحنه عینیت را به راحتی تصرف کنی، پس باید وارد معامله و امتیاز دادن و امتیاز گرفتن شد؛ البته سیاستمدار مطلوب و دینی، سیاستمداری است که در مجموع، امتیازاتی را که می دهد و می گیرد باید به گونه ای تنظیم کند که برآیند کلی آن به نفع اسلام باشد.

 

صحنه عینیت صحنه ای یکدست و باب میل ما نیست، و به همین علت قائل به تعامل با گفتمان های رقیب و بده بستان و تصرف تدریجی هستم. اگر بخواهیم تصرف داشته باشیم ناگزیر از تعامل هستیم. مگر می شود دو پارادیم مستقل از هم و غیر مرتبط را تصور کرد و بدون تعامل و گفت و گو انتظار تصرف پارادیم حق را داشت.

 

-با توجه به این نکاتی که مطرح کردید، به عنوان سؤال آخر بفرمایید که عملکرد دولت یازدهم را در عرصه سیاست خارجی چطور ارزیابی می کنید؟

من کارشناس این مسائل نیستم ولی با توجه به اخبار و تحلیل هایی که می خوانم و رصد می کنم و در این باره دغدغه دارم، برداشتم این است که دولت آقای روحانی در حوزه سیاست خارجی عملکرد ضعیفی دارد. استفاده دولت از واژه اعتدال در حوزه سیاست خارجی رویکرد صحیحی نیست و نشان از نوعی سطحی انگاری در فهم از عالم سیاست خارجی دارد. کاش عالم بیرون همان طوری بود که آقای روحانی می گوید. اعتدال در سیاست خارجی زمانی جواب می دهد که طرف شما هم اراده ای برای اعتدال داشته باشد.

 

چندین سال پیش یکی از اساتید آمریکایی به نام آقای حامد آلگار به ایران سفری داشتند. در جلسه ای خصوصی که رئیس دانشگاه ادیان هم حضور داشتند، آقای آلگار از رئیس دانشگاه ادیان پرسید که در این دانشگاه چه می کنید؟ رئیس دانشگاه هم گفت که ادیان مختلف را تدریس می کنیم و برای تدریس هم سعی می کنیم از اساتیدی که پیرو همان دین هستند استفاده کنیم و خلاصه، بحث گفتگوی ادیان را داریم. آقای آلگار گفت: شما واقعا به این حرف ها معتقدید و قبول دارید؛ آن افرادی که این حرف های قشنگ را دسته بندی می کنند، دست خودشان اسلحه است؟

 

اگر اشتباه نکنم سال 1950 آقای آیزنهاور رئیس جمهور وقت آمریکا، جمله ای به کار می برد و می گوید: «سیاست و دیپلماسی این است که دهانت بخندد و دستت گرز آهنین داشته باشد». من معتقدم استراتژی سیاست استکبار جهانی همین است. چهره شان در برابر دوربین می خندد ولی دست شان خنجر می زند. نباید فقط به چهره این ها نگاه کنیم و باید دست شان را هم ببینیم. نباید فکر کنیم آدم هایی که می توانند در غزه و جاهای دیگر آدم بکشند و یا از آدم کشی ها حمایت کنند، در دانشگاه و تدریس آدم های منصف، عادل و محققی  هستند. این تصور که انسان در عرصه عینیت می تواند آدم بکشد ولی در عرصه پژوهش فرد منصفی است، تصور باطل و غلطی است.

 

آلبرکامو در سال 1967، زمانی که برای بار دوم جایزه نوبل ادبیات را می گیرد، نطق کوتاهی دارد و جهان معاصر ما را به درستی توصیف می کند. آقای کامو در آن نطق می گوید: « ما در عصر فحشای کلمات زندگی می کنیم؛ صلح می گوییم، جنگ اراده می کنیم. آزادی می گوییم، اسارت اراده می کنیم. علم می گوییم، جهل اراده می کنیم ». نمونه اش همین آمریکاست؛ برای آزاد کردن عراق می آید و در عراق ابوغریب می سازد. آزادی با اسارت. برای صلح در خاورمیانه با فانتوم می آیند؛ صلح با فانتوم. این واقعیت جهان ماست.

 

در چنین فضایی، ساده اندیشانه است که از رویکرد اعتدال سخن بگوییم. شاید برخی بگویند آقای روحانی از این واژه برای گول زدن آن ها استفاده می کند ولی در عمل این را نمی بینیم؛ چرا که آقای روحانی واقعا به اعتدال در عرصه بین المللی معتقد است. این رویکرد، رویکرد خوب و اسلامی است؛ اما مسئله این است که فقط ما در صحنه نیستیم و فقط ما در حال چیدن مهره ها نیستیم. بله؛ اگر قرار بود کل مهره های عرصه جهانی را ما بچینیم و جابجا کنیم، با استراتژی اعتدال می چیدیم اما واقعیت این است که تنها ما نیستیم و از طرف دیگر، تجربه تاریخ معاصر نشان داده است در افرادی که امروز برابر ما هستند هیچ نشان و قرینه ای برای تحقق اعتدال وجود ندارد. اعتدال یک طرفه محکوم به شکست است.

 

در حوزه روانشناسی واژه و مفهومی داریم به نام "مازوخیسم جنسی" که بر حسب این مفهوم، در یک رابطه جنسی، شخص فرودست در حالی که همواره و به صورت روز افزون مورد تجاوز خشن تر شخص فرادست قرار می گیرد، به همین میزان میل به عمل جنسی در او بیشتر می شود؛ یعنی در حالی که مورد خشونت جنسی قرار می گیرد، میل بیشتری پیدا می کند. این تعبیر را می توان در حوزه سیاست بکار برد. من احساس می کنم دولت آقای روحانی در حوزه سیاست خارجی گرفتار نوعی "مازوخیسم سیاسی" شده است. یعنی در حالی که طرف فرادست فشار ها و تحریم های بیشتری پیاده می کند، میل به اعتدال، گفتگو و مذاکره در طرف فرودست یعنی دولت ما بیشتر و شدیدتر می شود. یک نوع مازوخیسم سیاسی.